POHÃ ÑANA

MBA’ÉICHAPA IKATU JEPORU

Ikatu oje’u yguápe, tererépe, ka'aýpe, té (infusión), macerado, enserenado, horchata, ñandyry (en forma de aceite, zumo, baño, compresa, gárgara e inhalación).

Ygua: péva ikatu jajapo pohã rogue, poty, ra'yi, pohá pire, térá, hapokuégui. Pévarã ikatu oñembopupu y, ojepoi ipype pohã, opupu’imi ha ojeheja ho’ysã ojey'u hağua yguáramo. Ikatúnte avei oñemoĩ y ro’ysãme, upevarã ojejoso porã pohã ha ojeheja michĩme hykuesẽ ha upéi ikatúma oñemboy’u. Pohã y guarã ojejohéi porãva’erã, ikatu oguereko mymbachu’i ñanembohasýva (larvas, bacterias, hongos).

Terere: ha’e pe ñane retãme oñemboy’uvéva. Ojejapo y ro’ysã rehe, oñemoĩ ipype pohã ro’ysã josopyre. Ikatu guampa-pe, oñemoĩ ka’a ha ojeítykua y ro’ysã oguerekóva pohã rykue.

Ka’ay: pevarã katu oñembopupu y. Oñemoĩ pype pohã opáichagua, natekotevẽi pohã jejoso, ytaku omohykuesẽ chupe. Oñemoĩ ka’a ka’yguápe, ojeitykua hi’ári ha ikatúma oñemboy’u. Oĩ hoy’úva opaite ára hakuvéramo jepe, ndoka’ay’úiramo ipirevai térã iñakãrasy.

Té: péva ha’e peteĩ ygua ojapopyréva pohã poty, ra’ỹi, hapo térã hakãgui. Ko’ã pohã oñemoĩ peteĩ mba’yrúpe y rehe, oñembopupu, ojey’u haku rehe, térã ho’ysambyre. Ikatu oñemokamby  ha oñemohe’ẽ.

Macerado: pohã ojejoso ha oñemoĩ  y ro’ysãme, opytu’u poteĩ aravo ojey’u hağua.

Enserenado: péva ojeheja okápe peteĩ mba’yru ári ikatuhağuáicha oguapy pohãre ysapy. Hetáichagua pohãre ikatu ojejapo enserenado. Ikatu ojeheja okápe te, yvarykue, macerado térá ambue. Oje’e kóichagua pohã pya’eveha ñanemonguera.

Horchata: ha’e pohã ojejapóva pohã josopyre oñembopupúva, ojeporu pohã akãnundu guasúpe, mbiru’a térã sarampión osẽ hağua okagotyo, ñande pirére ani ombyai ñande retepy, upéva katuete ñanemoakãnundu. 

Horchátape: oñemoĩ: sandia, andai ha merõ ra’ỹi, avei semilla de lino, perdudilla blanca ha amba’y rogue, naranja pire ha ikatu oñemohe’ẽ eírape térã asukápe.

Alcoholaturo: péva ha’e pohã ojejosóva ha oñemoĩ alcohol térã káñape, hykuesẽ rire

ojeporu ojeipychy hağua hasyhápe (tetyma, jyva térã ambue hendápe).

Baño de asiento: ojejapo pohã rykue tuicha porã, ikatu oñembopupu térã y ro’ysãmente, oñemoĩ peteĩ ña’ẽme ojeguapy hağua ipype pa aravo’i, hyeguasúva ndojapóiva’erã.

Gárgara: oñembopupu pohã ha oñemboro’ysãvy, ojejuruhéi pyharevete térã pyhare ojeke mboyve, hi’ariete ndojekaruvéimava’erã mba’eve.

 Inhalación: oñembopupu pohã, otĩmbo pohã ryakuã. Péva oñehetũva’erã opupu aja. Ikatu ojejaho’i pe máva akã ani hağua pe tĩmbo oho ambue tendápe.

  Pohã aku

Manzanilla

Manzanilla (karaiñe'ẽ: Manzanilla, latinañe'ẽ: Matricaria chamomilla) peteĩ ka'avo.

Hogue, ipoty ha opaite pe ñana oreko mba'épa ojapo tete tatápe guarã, orairõ tymba chu’i, tyepy yvytúpe guarã, tye rasy, aí ha kurukuérape guarã. Ombovevúi mba’e andu. Okáguio ojepuru oñepohano ha oñemopotĩ hagua tete mba’asy, tete akanundu, aí ha kurukuéra

Romero

Pe ojepuruvéva niko pe ipotykue, oñembyaty jasyrundy ha jasypokõi jave, oñemokã kuarahýpe ha oñeñongatukuaa peteĩ ary pukukue jajeve ojepuru haguã.

Ñandypa

Ñandypa (karaiñe'ẽ: huito, jagua, latinañe'ẽ: Genipa americana) yvyramáta hogue vera guasuguasúva, hi’a apu’a, ape havara ha hovyũ ha hungy, nahe’ẽi. Okaru hese pira. Hogue jaipuri ñandepiruséramo ha tuguy ñandy ñamboguevi hag̃ua.

Ñangapiry

Ñangapiry (karaiñe'ẽ: ñangapirí, capulí, pitanga, latinañe'ẽ: Eugenia uniflora) yvyramata’i hogue sa’i mimíve oĩva ñúre ha óga jerére, hi’a ijapu’a pekõi, pytã mimi, he’e haivy. Hogue iporãiterei tuguy asuka ñamboguevi hag̃ua.

Ka'arẽ

Ka'arẽ (karaiñe'ẽ: Paico oloroso, epazote, latinañe'ẽ: Chenopodium ambrosioides) ka'avo ojepotúva sevo'i pohãrã hogue ha ha’ỹingue.

Hakã ru'ãngue (hogue) oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi'u, tuguy'ípe guarã (sa'yju), tymba chu'ikuéra ha sevo'ípe guarã

 Amba'y

Amba'y (karaiñe'ẽ: Palo de lija, latinañe'ẽ: Cecropia adenopus) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva.

Hogue, hu'ã potykue ha hapo oreko mba'épa ojapo oipe'a hu'u, pyti'a jejopy, omombarete ñane ñe'ã

 Tapekue

Tapekue (latinañe'ẽ: Acanthospermum australe) pohã ñana hogue apu’a ha isarambíba yvýre. Hykuere jaipuru ñaipohãno hag̃ua mba’asy vai osẽva ñande pirére ha kangue rasýpe g̃uarã.

Jaguarete ka'a

Jaguarete ka'a (karaiñe'ẽ: Carquejilla, latinañe'ẽ: Baccharis genistelloides) peteĩ ka'avo Amérikaetéva.

Hogue ha hakã pyahu oreko mba'épa ojapo ñanembohetia'e, ñanembojuruhe, omboguapy ñane rembi'u. Omondo avei akanundu, orairõ tymba chu'i ha sevo'ikuéra. Omombia mba'asy ñande py'águi

  Pohã Ro´ysã

 Tarope

Tarope (latinañe'ẽ: Dorstenia brasiliensis, karaiñe'ẽ: Taropé) pohã ñana hogue puku ha ipéva yvýre, ipoty apu’a ojeka ha ichorõrĩvaicha, hapo mbyky mimi ikorochopa. Jaipuru ñaipohãno hag̃ua py’a raku, jaity haçua mba’e ky’a ñande py’águi, ty rupi

Menta

Hogue, ha hu’ãngue ipotýva oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi’u, tyepy yvytúpe guarã, omomba’apo ñande py’a ojapo hagua imba’ero, omopotĩ tete tymba chu’ígui. Pyti’a jejopýpe guarã, omboyku ambýu pytu rapépegua. Okáguio ojepuru tete tatápe guarã ha orairõ hagua tymba chu’ikuérape.

Kokũ

Kokũ (karaiñe'ẽ: Cocu, latinañe'ẽ: Allophylus edulis) yvyramáta po’i, hakã ha hogue sa’íva, ipoty morotĩ, hi’a apu’a pytã’imi. Hogue ojepuru pohã ro’ysãramo ha ipy’ape hasýva.

Para para'i

Para para'i (karaiñe'ẽ: Karova del Sur, latinañe'ẽ: Jacaranda cuspidifolia) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva.

Ipire, hakã, hogue oreko mba'épa ojapo omopotĩ ñande rete, ñanemonguaru, kangue rasýpe guarã, ombopere ai.

Ñepohãno chae (medicina popular): Paraguáype hetaiteve oĩ tapicha hasykatu jave oñepohãnoukáva pohãnohára chaépe ha umichahápe ñe’ẽ ojepuruvéva ñomongetahápe ha’ehína avañe’ẽ. Umi pohãnohára chae oipuru pohãrõ umi mba’e oguerekóva hekohápe. Ndaipóri ha’ekuéraichagua oikuaa porãvéva ka’avo ha ñanamimi oĩva ijerére. Umíva ha’ehína hembipuru. Umi pohã oipuru hikuái oporomonguera hag̃ua. Oĩ ambue pohãnohára ndoipurúiva ñana. Añetehápe, oĩ oporomongueráva yvy, y térã katu oporopohãnóva ñembo’e rupive. Nahi’ãi jaheja tesaráipe Guaranikuéra oikuaaporãhague upe hekoha. Ndaipóri ka’avo, ita térã mymba hera’ỹva Guaraníme. Ko’ã tapicha imba’ekuaáva apytépe, oĩ avei pe oporomomembýva, oñembohérava partéra chae, oipytyvõva kuña hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe. Jaikuaaháicha sa’i oĩ kuña ohóva peteĩ tasyópe (hospital) imemby.

Iporã avei ja’e, mba’asykuéra oĩháicha heraha avei Guaraníme. Techapyrãrõ: ohéo térã haru; py'aruru; tavardillo; kambyrujere; mitãreterasy; isípula; topepireko ha ambuéva.

Pohãramo ojepuru ko’ãva: ka'ahái, ka'arẽ; guavirami, taperyva; arasa, yvapurũ; tapekue; tarope, jaguarundi; amba'y, kumanda yvyra'i, mamóne; kokũ, jaguareteka'a; karaguata, mba'ysyvo; ka'arurupe, ka'apiky'i; kalaguala ha ambuéva.